Hình thái lây nhiễm HIV thay đổi
Trong năm vừa qua, Bộ Y tế thống kê 13.351 ca nhiễm HIV mới và 1.905 trường hợp tử vong. Một điểm đáng chú ý là mô hình lây nhiễm HIV tại Việt Nam đã dịch chuyển mạnh sang nhóm nam quan hệ tình dục đồng giới.
Tại lễ phát động Tháng hành động quốc gia phòng, chống HIV/AIDS năm 2025 (ngày 25/11), TS. Nguyễn Lương Tâm – Phó Cục trưởng Cục Phòng bệnh – cho biết hơn 80% ca nhiễm mới xuất phát từ quan hệ tình dục. Đặc biệt, tỉ lệ lây truyền trong cộng đồng nam quan hệ đồng giới và người chuyển giới gia tăng, cho thấy sự thay đổi trong đường lây HIV.
Từ năm 2010 đến nay, tình hình lây nhiễm đã biến chuyển đáng kể. Nếu trước đây HIV chủ yếu lây qua đường máu (dùng chung kim tiêm, truyền máu) và từ mẹ sang con, thì hiện nay lây qua đường tình dục trở thành nguồn chủ đạo. Đáng chú ý, lây từ mẹ sang con gần như không còn, trong khi nhóm nguy cơ chính đã chuyển từ gái mại dâm sang nam quan hệ đồng giới.
Lây nhiễm HIV ở nhóm MSM tăng
Một nghiên cứu trên 428.450 người thuộc nhóm MSM (nam quan hệ đồng giới) tại 10 tỉnh, thành và mở rộng toàn quốc ghi nhận tỉ lệ nhiễm mới lên đến 7,2%. MSM sử dụng ma túy có nguy cơ nhiễm HIV cao gấp 8 lần so với người không sử dụng. Tỉ lệ mắc các bệnh lây qua đường tình dục và việc dùng bao cao su trong nhóm này cũng đáng lo ngại.
Theo Bộ Y tế, MSM chiếm khoảng 1–2% nam giới độ tuổi 15–49. Dù số ca nhiễm mới hằng năm tương đối ổn định, nhưng 68% tập trung tại Đồng bằng sông Cửu Long, Đông Nam Bộ và TP.HCM. Nhiều tỉnh trước đây không phải trọng điểm đang có xu hướng tăng ca mới, đi kèm các hành vi nguy cơ như sử dụng ma túy tổng hợp hay quan hệ tình dục tập thể.
Cục Phòng bệnh nhận định số lượng MSM tăng nhanh trong khi phạm vi bao phủ dịch vụ y tế vẫn hạn chế. Dù Việt Nam có đầy đủ thuốc và kỹ thuật điều trị, nhiều người vẫn ngần ngại xét nghiệm, không tiếp cận PrEP hoặc ARV do kỳ thị xã hội. TS. Đoàn Thị Thùy Linh cho biết Việt Nam chưa đạt bộ mục tiêu 95-95-95 về kiểm soát HIV/AIDS: mới đạt 87% người nhiễm biết tình trạng của mình và 79% được điều trị ARV.
Công tác phòng chống HIV còn gặp khó do thiếu kinh phí, khó mua sắm sinh phẩm xét nghiệm, người bệnh e ngại công khai tình trạng nên bị “mất dấu” và khó kết nối hỗ trợ. Nhiều dự án quốc tế cắt giảm tài trợ khiến nguồn PrEP và ARV bậc hai gặp thách thức, trong khi bảo hiểm y tế chưa chi trả cho PrEP.
Ông Raman Hailevich – Giám đốc UNAIDS tại Việt Nam – cảnh báo sự suy giảm viện trợ có thể ảnh hưởng đến các dịch vụ thiết yếu. Việt Nam tuy có nguồn lực nội địa khá ổn định nhưng vẫn cần đẩy nhanh lộ trình tự chủ về tài chính vào năm 2029.
Các chuyên gia của Bộ Y tế và UNAIDS cùng nhấn mạnh vai trò quan trọng của truyền thông nhằm giảm kỳ thị và tăng khả năng tiếp cận dịch vụ, từ đó tiến gần hơn tới mục tiêu chấm dứt AIDS vào năm 2030.
Bộ Y tế khuyến cáo các nhóm nguy cơ cao như MSM, người chuyển giới nữ, người bán dâm, người tiêm chích ma túy… nên sử dụng PrEP để phòng ngừa. Những người nhiễm HIV nếu điều trị ARV sớm và tuân thủ đúng phác đồ thì chỉ sau khoảng 6 tháng có thể đạt tải lượng virus dưới ngưỡng phát hiện, gần như không lây truyền cho bạn tình qua quan hệ tình dục và giảm đáng kể nguy cơ lây từ mẹ sang con. Nhờ vậy, nhiều người nhiễm HIV vẫn có thể lập gia đình và sinh con khỏe mạnh.
