Phơi Nhiễm HIV: Hiểu Đúng, Xử Lý Kịp Thời, Bảo Vệ Sức Khỏe

Trong bối cảnh tỷ lệ nhiễm HIV vẫn tồn tại tại nhiều quốc gia, cụm từ “phơi nhiễm HIV” ngày càng được quan tâm, đặc biệt ở những người có nguy cơ cao như nhân viên y tế, người quan hệ tình dục không an toàn, hay người dùng kim tiêm chung. Tuy nhiên, hiểu sai hoặc xử lý chậm trễ sau khi phơi nhiễm có thể khiến cơ hội dự phòng nhiễm HIV bị bỏ lỡ.

Bài viết dưới đây sẽ cung cấp kiến thức đầy đủ và chính xác về phơi nhiễm HIV, các cách xử lý đúng, cũng như những hiểu lầm cần tránh.

I. Phơi nhiễm HIV là gì?

Phơi nhiễm HIV là tình huống trong đó một người không nhiễm HIV bị tiếp xúc trực tiếp với dịch cơ thể của người có HIV hoặc nghi ngờ có HIV. Nếu không được xử lý kịp thời, nguy cơ lây nhiễm HIV từ các tình huống này là hoàn toàn có thật.

1. Các loại phơi nhiễm HIV

Có hai loại:

• Phơi nhiễm nghề nghiệp: Gặp ở nhân viên y tế, khi bị kim đâm, dao mổ đứt tay, máu bắn vào mắt, niêm mạc, vết thương hở trong lúc chăm sóc người bệnh có HIV.

• Phơi nhiễm không nghề nghiệp: Thường gặp hơn. Bao gồm quan hệ tình dục không an toàn, bị tấn công tình dục, dùng chung kim tiêm với người nhiễm HIV, hoặc sơ cứu người bị tai nạn mà có tiếp xúc với máu/mủ.

II. Những tình huống nào được coi là có nguy cơ phơi nhiễm HIV?

Không phải mọi tiếp xúc với người nhiễm HIV đều dẫn đến nguy cơ lây truyền. Nguy cơ phơi nhiễm HIV phụ thuộc vào:

1. Loại dịch cơ thể tiếp xúc

Các dịch có khả năng truyền HIV:

• Máu

• Tinh dịch, dịch âm đạo

• Dịch hậu môn

• Sữa mẹ (chủ yếu ở trẻ bú mẹ nhiễm HIV)

• Dịch tủy sống, dịch màng phổi, dịch ổ bụng (trong các phẫu thuật)

Lưu ý: HIV KHÔNG lây qua nước bọt, mồ hôi, nước mắt, nước tiểu, phân nếu không có lẫn máu.

2. Vị trí và mức độ tổn thương

• Tiếp xúc qua niêm mạc miệng, âm đạo, hậu môn, mắt, mũi có nguy cơ cao.

• Vết thương hở, xước da, chảy máu tiếp xúc trực tiếp với máu người có HIV nguy cơ cũng rất cao.

• Dùng chung kim tiêm, xăm mình không vô trùng là con đường lây truyền nhanh chóng.

3. Người nguồn có nhiễm HIV hay không

Xác định HIV dương tính từ người nguồn sẽ giúp đánh giá đúng mức độ nguy cơ, từ đó đưa ra phác đồ điều trị dự phòng phù hợp.

III. Những hành động cần làm ngay khi bị phơi nhiễm HIV

Thời gian xử lý sau phơi nhiễm HIV càng sớm, hiệu quả bảo vệ càng cao. Dưới đây là các bước cần thực hiện càng sớm càng tốt:

1. Sơ cứu ngay lập tức

• Nếu bị máu dính vào da: Rửa ngay bằng xà phòng và nước sạch dưới vòi nước chảy trong ít nhất 5 phút.

• Nếu bị kim đâm: Không nặn máu, chỉ để máu tự chảy, sau đó rửa sạch bằng xà phòng và sát khuẩn.

• Nếu máu bắn vào mắt, miệng, mũi: Rửa dưới vòi nước hoặc nước muối sinh lý trong 5–10 phút.

• Sau đó, sát trùng bằng dung dịch povidine hoặc cồn 70 độ.

2. Đến cơ sở y tế gần nhất trong vòng 72 giờ

Đây là “khoảng thời gian vàng” để bắt đầu điều trị dự phòng sau phơi nhiễm HIV (PEP). Hiệu quả dự phòng HIV có thể lên tới >95% nếu điều trị trong vòng 2 giờ đầu.

IV. Dự phòng sau phơi nhiễm HIV (PEP)

PEP (Post-Exposure Prophylaxis) là biện pháp sử dụng thuốc kháng virus (ARV) trong vòng 72 giờ sau khi tiếp xúc nguy cơ nhằm ngăn HIV xâm nhập vào tế bào và nhân lên.

1. Điều kiện sử dụng PEP

• Tiếp xúc với dịch có nguy cơ truyền HIV

• Người nguồn nghi ngờ hoặc được xác định là HIV dương tính

• Chưa quá 72 giờ từ thời điểm phơi nhiễm

2. Phác đồ điều trị

Phác đồ phổ biến hiện nay tại Việt Nam là dùng 3 loại thuốc ARV kết hợp trong 28 ngày liên tục. Thuốc thường dùng là:

• Tenofovir + Lamivudine + Dolutegravir

• Hoặc Tenofovir + Emtricitabine + Raltegravir (trong một số trường hợp)

Lưu ý: Không được tự ý dừng thuốc giữa chừng, vì sẽ làm giảm hiệu quả dự phòng.

3. Tác dụng phụ của thuốc PEP

Tác dụng phụ thường nhẹ và tạm thời như:

• Buồn nôn, mệt mỏi

• Đau đầu, mất ngủ

• Rối loạn tiêu hóa

Nếu tác dụng phụ nghiêm trọng, cần thông báo ngay với bác sĩ để điều chỉnh.

V. Các xét nghiệm cần làm sau phơi nhiễm HIV

Dù đã dùng thuốc PEP, bạn vẫn cần theo dõi HIV qua các mốc xét nghiệm sau:

VI. Những ai nên quan tâm đến nguy cơ phơi nhiễm HIV?

1. Nhân viên y tế

• Bác sĩ, điều dưỡng, kỹ thuật viên xét nghiệm

• Người tham gia cấp cứu, sơ cứu tai nạn giao thông

• Người chăm sóc bệnh nhân HIV tại nhà

2. Người quan hệ tình dục không an toàn

• Không sử dụng bao cao su hoặc bao cao su bị rách

• Quan hệ đồng giới nam (MSM)

• Nhiều bạn tình, chưa biết tình trạng HIV của bạn tình

3. Người tiêm chích ma túy

• Dùng chung kim tiêm hoặc dụng cụ tiêm chích

4. Nạn nhân bị xâm hại tình dục

• Trẻ em, phụ nữ bị cưỡng bức có nguy cơ rất cao nếu thủ phạm nhiễm HIV

VII. Phòng ngừa phơi nhiễm HIV chủ động

1. Sử dụng bao cao su đúng cách

Bao cao su giúp ngăn tiếp xúc với tinh dịch/dịch âm đạo – đường lây chính của HIV. Sử dụng bao cao su đúng cách trong mỗi lần quan hệ là phương pháp đơn giản nhưng cực kỳ hiệu quả.

2. Không dùng chung kim tiêm

Nếu có nhu cầu tiêm chích, hãy sử dụng kim tiêm vô trùng cá nhân. Các chương trình phát kim sạch miễn phí cho người nghiện ma túy đang được mở rộng tại nhiều địa phương.

3. Sử dụng dự phòng trước phơi nhiễm (PrEP)

PrEP (Pre-Exposure Prophylaxis) là phương pháp uống thuốc kháng HIV hàng ngày để phòng bệnh cho người chưa nhiễm HIV nhưng có nguy cơ cao. PrEP có hiệu quả trên 99% nếu sử dụng đều đặn.

4. Xét nghiệm HIV định kỳ

Người có nguy cơ cao nên xét nghiệm HIV 3–6 tháng/lần. Phát hiện sớm giúp điều trị sớm, phòng lây lan.

VIII. Những hiểu lầm phổ biến về phơi nhiễm HIV

1. “Bị HIV là chắc chắn chết”

Không đúng. Hiện nay người sống với HIV nếu điều trị ARV đúng phác đồ có thể sống khỏe mạnh, tuổi thọ gần như bình thường và không lây cho người khác nếu đạt tải lượng virus dưới ngưỡng phát hiện (U=U).

2. “Không quan hệ thì không bị HIV”

Sai. HIV còn có thể lây qua đường máu (tiêm chích, truyền máu) và từ mẹ sang con.

3. “Đợi có triệu chứng mới đi khám”

HIV không gây triệu chứng ngay. Thời gian ủ bệnh có thể kéo dài nhiều năm. Khi có triệu chứng thì bệnh đã nặng và khó điều trị hơn.

4. “Xét nghiệm HIV ngay sau phơi nhiễm là chính xác”

Không hoàn toàn đúng. Thời gian cửa sổ HIV (giai đoạn chưa phát hiện được kháng thể dù đã nhiễm) có thể kéo dài 2–12 tuần. Do đó, cần lặp lại xét nghiệm theo đúng thời điểm.

IX. Kết luận

Phơi nhiễm HIV không đồng nghĩa với nhiễm HIV nếu được xử lý đúng cách và kịp thời. Việc nhận thức đúng về nguy cơ, hành động nhanh chóng (sử dụng PEP), và theo dõi y tế định kỳ là chìa khóa để bảo vệ sức khỏe chính mình và cộng đồng.

Nếu bạn hoặc người thân có dấu hiệu phơi nhiễm HIV, đừng hoang mang hay tự xử lý. Hãy đến ngay các cơ sở y tế có chuyên môn về HIV để được tư vấn, xét nghiệm và điều trị dự phòng phù hợp.